تىرامىپ دەۋرىدە ئامېرىكا – ياۋرۇپا مۇناسىۋىتى
قىلىچ بۇغرا قانات
ئىنگلىزچىدىن تەرجىمە قىلغۇچى: كۆلتىكىن
تەرجىماندىن:
دۇنيا يېڭى بىر دەۋىرىنىڭ بوسۇغىسىدا تۇرماقتا. بۇ دەۋىرنىڭ قانداق بولدىغانلىقىنى بەلگىلەيدىغان ئىككى چوڭ كۈچ، خىتاي ۋە ئامېرىكا، يېڭى دۇنيا تەرتىپىنىڭ خوجايىنى بولۇش ئۈچۈن كەسكىن رىقابەتكە چۈشتى. ھازىرقى ۋەزىيەتتىن قارىغاندا بۇ رىقابەتتىن يېنىش مۇمكىن ئەمەستەك تۇرىدۇ. مەيلى سوغۇق مۇناسىۋەت ئۇسلۇبىدا بولسۇن ياكى 17 – 19 ئەسىردىكى ياۋرۇپا دۆلەتلىرىنىڭ يەككە زوراۋانلىق تالىشىش ئۇسلۇبىدا بولسۇن ئىككى دۆلەت بىرىگە يەنە بىرىنىڭ ئۈستۈنلىكىنى قوبۇل قىلدۇرمىغىچە بولدى قىلمايدىغاندەك تۇرىدۇ. ئىتراپ قىلىش كېرەككى مۇداپىئەلەنگۈچى بولۇش سۈپتى بىلەن خىتاي ئامېرىكىغا قارىغاندا بەزى ئەۋزەللىكلەرگە ئىگە. مەسىلەن خىتاي ئامېرىكا زىمىنغا ئۇرۇش قىلغىلى بارمايدۇ لىكىن ئامېرىكا خىتاينىڭ ئالدىغا تۇتۇشقىلى كىلۋاتىدۇ. بۇنداق ئەھۋالدا مەھەللىسىدىن ئايرىلغان ئامېرىكىنىڭ ئەسكىرى جەھەتتىن خىتايغا تەڭ كىلەلىشى ناتايىن. يەنە كىلىپ ئىككى دۆلەتنىڭ بىۋاستە ئەسكىرى جەھەتتىن تۇتۇشۇپ قېلشنىڭ ئىھتىماللىقى ناھايتى تۆۋەن. The Economist 2019 دا بۇ خىل تۇتۇشۇشنىڭ ئىھتىماللىقى 5% دىيلگەن.
لىكىن ئامېرىكىنىڭ قولىدا كوزۇر ئاز ئەمەس ۋە نۇغۇنلىغان يوشۇرۇن ئەۋزەللىككە ئىگە. خىتايغا قارىتا ئەڭ ئۈنۈملۈك ئۇسۇل ناتوچە ئەسكىرى ۋە ئىقتسادى ئىتىپاق قۇرۇپ خىتاينى قورشاش بولىشى مۇمكىن. بۇنداق بولغاندا ئامېرىكا ئۈچۈن ياۋرۇپا ئىتىپاقى ۋە رۇسىيە ئەڭ ئاچقۇچلۇق كۈچلەر بولۇپ ھىسابلىندۇ. تەبىئى، ھىندستانمۇ سەل قارىغىلى بولمايدىغان كۈچ، ئەمما بۇ ئىككىسىدەك موھىم رول ئويىنيالمايدۇ. نۇرغۇن كىشىلەرنىڭ كاللىسىدا ياۋرۇپا ئامېرىكىنىڭ بىرنچى نۇمۇرلۇق ئىتپاقدىشى، ئەمما ئىنچىكە تەھلىل قىلدىغان بولساق ئىش ئۇنچە ئاددى ئەمەس. بولۇپمۇ تىرامىپ پىرزدىنت بولغاندىن كىيىن ئامېرىكىنىڭ تاشقى سىياسىتى كۆرۈلۈپ باقمىغان دەرىجىدە كىرزىسلارغا دۇچ كەلدى. بۇنىڭدىن باشقا ئامېرىكىنىڭ 2003- يىلدىن بېرى ئوتترا شەرق رايۇنىغا قارىتا ئېلىپ بارغان توختاۋسىز ھەربىي ھەركەتلىرى بىر تەرەپتىن ئامېرىكىنى ماددى جەھەتتىن خوراتقان بولسا يەنە بىر تەرەپتىن ئامېرىكىنىڭ خەلقئارادىكى ئوبرازىنى چۈشۈرۈش رولىنى ئوينىدى. يەنە كىلىپ بۇلار ئامېرىكىنىڭ بەزى ئەنئەنۋى ئىتپاقداشلىرى بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىگە دەز كەتكۈزدى. بۇ جەرياندا خىتاي ھەممىدىن بەك پايدا ئالغان بولۇپ ئۈزلىكسىز كۈچىيىپ ماڭدى ۋە بۈگۈن ئامېرىكىغا ئاشكارا جەڭ ئىلان قىلدى.
ھازىرغىچە «بەش كۆز ئىتىپاقى» دىن باشقا بىر كۈچ ئامېرىكىنىڭ يېنىدىن ئورۇن ئالغانلىقىنى جاكارلاپ باقمىدى. يامان بولغىنى گىرمانىيە ھە دېسلا خىتاي بىلەن بولغان مۇناسىۋەتنى بۇزۇشقا بولمايدۇ دېگەننى تەكىتلەپ كەلمەكتە. جەنۇبىي ياۋروپا بولسا بۇرۇنلا خىتاينىڭ تەسىرى كۈچلۈك رايۇنغا ئايلىنىپ بولغان رايۇن. ئامېرىكا خىتاينى ئۈزۈل – كىسل مەغلۇپ قىلمەن دەيدىكەن بىرىنچىدىن، رۇسىيەنى خىتاينىڭ سىپىدىن تارتىپ چىقىشى ئىككىنچىدىن ياۋرۇپانى خىتايغا قارشى يېنىغا ئېلىشى لازىم. ئاسىيادىكى ياپۇنىيە، كورىيە، فىلپپىن، تەيۋەن قاتارلىق دۆلەتلەر بىلەن خىتاينى چەكلەش تولىمۇ قىيىن.
ئۇنداقتا ئامېرىكنىڭ خىتايغا قارشى يېنغا ياۋرۇپانى تارتىيالىشىنىڭ ئىھتىماللىقى قانچىلىك ؟بۇنىڭغا توسالغۇ بولدىغان زىدىيەتلەر بارمۇ ۋە بۇلار قايسىلار؟
بۇ ماقالىدە ياۋرۇپا بىلەن ئامېرىكىنىڭ ئارسىدىكى بىر قاتار يىرىك زىدىيەتلەر تەھىلىل قىلنغان.
بۇ ماقالە ئامېرىكا – ياۋرپا مۇناسىۋىتنى كۆرۈشتە بىز ئويلاپ كەلگەندىن باشقا بىر پەنجىرە بىلەن تەمىنلەيدۇ.
تىرامىپ قانداق شەخس؟
ئۇنىڭ پىرزدىنىت بولىشى ئامېرىكغا پايدىلىقمۇ ياكى زىيانلىقمۇ؟
بۇ خىتايغا قانداق پۇرسەت ۋە خىرس ئېلىپ كىلىدۇ؟
ئامېرىكا بىلەن ياۋرۇپا راستىنلا بىز ئويلىغاندەك ئارسىغا قىل سىغمايدىغان قان-قېرىنداشلارمۇ؟
ماقالىنى ئوقۇپ چىقسىڭىز بۇ سۇئاللارنىڭ جاۋابىغا مەلۇم دەرىجىدە ئېرىشەلەيسىز.
ماقالىنىڭ ئاپتۇرى تۈركىيەدىكى ئامېرىكا تاشقى سىياسىتى ساھەسىدىكى ئەڭ نوپۇزلۇق تەتقىقاتچىلاردىن بىرى، تۈركىيە سىتراتىگىيە تەتقىقاتى مەركىزى (SETA)نىڭ ۋاشىنگىتۇن تارمىقى كوردىناتورى شۇنداقلا ئامېرىكا Penn State ئۇنۋىرستىتى سىياسەت بىلمى ئوقۇتقۇچىسى قىلىچ بۇغرا قانات بولۇپ بۇ ماقالىنى تۈركىيەدە ئىنگلىزچە چىقدىغان Insight ژۇرنىلىنىڭ 2018 – يىللىق سانىدا ئىلان قىلغان.
ماقالىدە ئوتترىغا قويۇلغان زىدىيەتلەر ھازىرغىچە مەۋجۇت ئىكەنلىكى ھەتتا بەزى مەسىلىلەرنىڭ خىتاي ۋىرۇسى سەۋەبى بىلەن تېخىمۇ ئىغىرلاپ كىتىش باسقۇچىغا كىلىپ قالغانلىقىنى نەزەردە تۇتۇپ يەنىلا ئوقۇرمەنلەرگە سۇنۇشنى توغرا تاپتۇق.
تۆۋەندىكىسى ماقالىنىڭ ئەينەن تەرجىمىسى.
ئاتلانتىك ئوكيان ھالقىغان مۇناسىۋەتنىڭ (ئامېرىكا – ياۋرۇپا مۇناسىۋىتى —تەرجىماندىن) كەلگۈسى يەنى سوغۇق مۇناسىۋەتلەر ئۇرۇشى ئاخىرلاشقاندىن كىين داۋاملىشىشى ياكى داۋاملاشماسلىقى ئەزەلدىن ئىنتايىن دىققەت قىلىنىپ كېلنىۋاتقان مەسىلە بولسىمۇ ، ئەمما ئامېرىكا ۋە ياۋروپا ئىتتىپاقىنىڭ تۈزۈملەشكەن بىخەتەرلىك شېرىكلىك مۇناسىۋىتى ، مۇرەككەپ ئىقتىسادىي مۇناسىۋەت ۋە ئورتاق تەھدىد تۇيغۇسى بۇ ئىككى خەلقئارالىق كۈچنىڭ ھەمكارلىشىشىغا ۋە ئۇلار نەچچە ئون يىل بۇرۇن قۇرغان خىزمەت مۇناسىۋىتى داۋام قىلشىغا تۈرتكە بولۇپ كەلدى . لىكىن يېقىنقى يىللاردىن بۇيان ، بۇ مۇناسىۋەت ئېغىر قىيىنچىلىق ۋە خىرىسلارغا دۇچ كەلدى. ترامپنىڭ ياۋروپادىكى ھەر قايسى دۆلەتلەر توغرىسىدىكى تەنقىدىي سۆزلىرى ۋە بايانلىرى ئاتلانتىك ئوكيان ھالقىغان مۇناسىۋەتتە ھەقىقەتەن كىشىنى بىئارام قىلىدۇ شۇنداقلا تىرامىپ دەۋرىدە ئامېرىكىنىڭ ياۋروپاغا تۇتقان پوزىتسىيىسىنىڭ ئەڭ ئېنىق ئالاھىدىلىكى «مۆلچەرلىگىلى بولماسلىق» بولۇپ قالدى.
مەجبۇرلانغان ئىتتىپاقداشلىقمۇ؟
ئامېرىكا ۋە ئۇنىڭ ئىتتىپاقداشلىرى ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەت يېقىنقى يىللاردىن بۇيان خەلقئارا مۇناسىۋەت تەتقىقاتچىلىرى ئۈچۈن قىزىق نوقتا بولۇپ كەلدى. ئامېرىكىنىڭ تاشقى سىياسىتىنىڭ ئىتتىپاقداشلار بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىدىكى ئۆزگىرىش دۇنيانىڭ ئوخشىمىغان رايونلىرى ، شۇنداقلا تېخىمۇ كەڭ خەلقئارا سىستېمىغا ئېغىر تەسىر كۆرسىتىدۇ. گەرچە بۇ مۇنازىرە دونالد ترامپنىڭ پرېزىدېنتلىقى بىلەن تېخىمۇ يۇقىرى سەۋىيىگە يەتكەن بولسىمۇ ، ئەمما ئامېرىكىنىڭ ئىتتىپاقداشلىرىدىن ئۇزاقلىشىشى ئىلگىرىكى ھۆكۈمەتلەر دەۋرىدە كۆرۈنىشكە باشلىغان ئىدى. چوڭ بوش ھۆكۈمىتىنىڭ بىر تەرەپلىمىلىكى ( چوڭ ئىشلاردا ياۋرۇپانىڭ قارارىغا پىسەنت قىلماي ئۆز بېشىمچىلىق بىللە ھەركەت قىلىشىنى كۆرستىدۇ – تەرجىماندىن) ۋە ئوباما ھۆكۈمىتىنىڭ ئىتتىپاقداشلىرىنى كۆزگە ئىلىپ كەتمەسلىكى ئامېرىكىنىڭ ئىتتىپاقداشلىق زەنجىرىدە ئېغىر كرىزىس پەيدا قىلدى. نۇرغۇن كىشىلەر ئامېرىكىنىڭ «خالىمايدىغان» ياكى «ئىشەنچسىز» ئىتتىپاقدىشى بولۇپ قېلىۋاتقانلىقىنى تالاش-تارتىش قىلىشقا باشلىدى. يېقىندا ئېلىپ بېرىلغان بىر تەتقىقاتتا ، ھازىر دۆلەت ئىشلىرى كاتىپىنىڭ ياۋروپا ئىشلىرى ياردەمچى ۋەزىپىسىنى ئۆتەۋاتقان جاكۇب ج.گرىگېل ۋە ئا. ۋېس مىچېل ئامېرىكا ۋە ئىتتىپاقداشلار ئوتتۇرىسىدىكى نۆۋەتتىكى ۋەزىيەتنى «پىشىپ يىتىلگەن كرىزىس» دەپ تەسۋىرلىدى. ئامېرىكىنىڭ ئۇزۇن يىللىق ئىتتىپاقداشلىرى مۇنداق دەپ قارىدى: ئامېرىكا چېكىنىش ياكى قىزىقماسلىق سەۋەبىدىن ، نەچچە ئون يىللىق ۋەدىسىدىن ئارقىغا يېنىپ ، كۆپ تەرەپلىك دىپلوماتىيە سىياسىتى يۈرگۈزۈپ، ھەربىي جەھەتتىكى ياردەمنى ئازايتىشقا باشلىدى … ئامېرىكىنىڭ ئارقا-ئارقىدىن رايونغا ئورۇنلاشتۇرۇلغان ئامېرىكىنىڭ قورال سىستېمىسىنى ئەمەلدىن قالدۇرۇشى ، ئالدىن ئورۇنلاشتۇرۇلغان ئامېرىكا ئۇرۇش قىسىملىرىنى قىسقارتىشى ، ئامېرىكىنىڭ ئەنئەنىۋى ئىتتىپاقداشلارنى دىپلوماتىك قوللىشىنى ئازايتىشى ، چوڭ دىكتاتۇر دۆلەتلەر بىلەن ئىككى تەرەپلىك سۆھبەت ئېلىپ بېرىشى قاتارلىقلار ئانالىزچىلارنىڭ دىققىتىنى تارتقان بولسا، ئوبامانىڭ «ئاسىياغا قايتىش» سىتراتىگيەسى ئۇلارنىڭ گۇمانىنى ئىسپاتلىغاندەك قىلاتتى.
ئامېرىكىنىڭ ئىتتىپاقداشلىق ھەرىكىتىدىكى بۇ ئۆزگىرىش دۇنيانىڭ ئوخشىمىغان جايلىرىدا ئېغىر تەسىر پەيدا قىلماقتا. مەسىلەن ، ئاسىيادا ياپونىيە ، كورېيە قاتارلىق ئامېرىكىنىڭ ئىتتىپاقداشلىرى ئامېرىكىنىڭ ئۇلار بىلەن تۈزگەن بىخەتەرلىك كېلىشىمىگە قانچىلىك سادىق ئىكەنلىكىدىن ئەندىشە قىلماقتا. ئوتتۇرا شەرقتە ئامېرىكىنىڭ ئەنئەنىۋى ئىتتىپاقداشلىرى ئامېرىكىنىڭ رايوننىڭ مۇقىملىقى ۋە ئىتتىپاقداشلىرىنىڭ بىخەتەرلىكىگە سەل قارىغانلىقى ئۈچۈن ئۆزىنى تاشلىۋېتىلگەندەك ھېس قىلماقتا. بولۇپمۇ ، پرېزىدېنت ئوبامانىڭ 2013-يىلدىكى سۈرىيە توغرىسىدىكى «قىزىل سىزىق» باياناتى ۋە ئۇنىڭدىن كېيىنكى ئامېرىكانىڭ ئىتتىپاقداشلىرىغا خەۋەر قىلماي تۇرۇپ ۋەدىسىنى يېنىۋېلىش قارارى ئامېرىكىغا قارىتا ئەڭ مۇھىم ئىشەنچسىزلىك مەسىلىلەرنىڭ بىرىنى كەلتۈرۈپ چىقاردى. ياۋروپا ئۈچۈنمۇ ئەھۋال ئۇنچە پەرقلىق ئەمەس . پرېزىدېنت ئوبامانىڭ پولشا ۋە چېخىيەگە ئامېرىكىنىڭ باشقۇرۇلىدىغان بومبىدىن مۇداپىئەلىنىش قالقىنى ئورنىتىشنى توختىتىش قارارى ئامېرىكا سىياسىتىنىڭ كەلگۈسى يۆنىلىشىگە بولغان ئەندىشلەرنى پەيدا قىلدى. ئوباما ئۆزى تەشۋىق قىلىنغان بىر قېتىملىق زىيارەتتە ئامېرىكانىڭ ئىتتىپاقداشلىرىنى «بىكارلىق پويىزغا چىقۋالغۇچىلار» دەپ ئاتىدى. جورج بۇش يىللىرىدىكى بىر تەرەپلىمە ھەربىي ئارىلىشىشنىڭ ئورنىنى ئوباما ھۆكۈمىتىنىڭ بىر تەرەپلىمە قارا چىقىرىش سىياسىتى ئالدى. ھەر ئىككى ئىشتا ، ئامېرىكا ئىتتىپاقداشلىرىنىڭ ئەندىشىسى ۋە مۇھىم نۇقتىسنى نەزەردىن ساقىت قىلدى. نۇرغۇن كىشىلەر ئامېرىكىنىڭ ھالقىلىق تارىخى پەيتتە بۇ دۆلەتلەرنى تاشلىۋەتكەنلىكىنى ھېس قىلدى. بۇ ئەندىشىلەرگە قارىتا ، 2012-ۋە 2016-يىلدىكى سايلامدا ، ئامېرىكا پرېزىدېنتلىق سايلىمىدىكى كاندىداتلار ئامېرىكىنىڭ ئىتتىپاقداشلىرىدىن ۋاز كېچىپ، خەلقئارا سەھنىدە ئۆزىنى يالغۇز قويىۋاتقانلىقىنى ئوتتۇرىغا قويدى.
دونالد ترامپنىڭ سايلامدىن كىين ئىقتىسادىي قورۇقچىلىق ۋە دۇنيا سىياستىدىن ئۆزىنى تارتىش سىياسىتىنى قانات يايدۇرۇشى بۇ يۈزلىنىشنى يېڭى پەللىگە كۆتۈردى. پرېزىدېنت ترامپنىڭ «ئامېرىكىنىڭ بۈيۈكلىكىنى قايتىدىن قۇرۇش» شۇئارى ئامېرىكىنىڭ مۇھىملىقىنى تەكىتلەپ ، ئونىڭ ئىتتىپاقداشلىرىنىڭ بىخەتەرلىكىگە ئانچە ئەھمىيەت بەرمىدى. تىرامپنىڭ تاشقى سىياسەت كۈنتەرتىپى ئىتتىپاقداشلىرىنىڭ كەلگۈسى ئۈچۈن ئانچە ئۈمىد ئېلىپ كىلدىغان ئەمەس ئىدى. ئۇ شىمالىي ئاتلانتىك ئەھدى تەشكىلاتىدىكى ئىتتىپاقداشلىرىنىڭ بۇ تەشكىلاتقا يېتەرلىك تۆھپە قوشمىغانلىقىنى تەنقىد قىلدى ھەمدە بالتىق دېڭىزى دۆلەتلىرىنىڭ روسىيەنىڭ تاجاۋۇزىغا قارشى قوغداشقا ئوچۇق-ئاشكارە ۋەدە بېرىشنى تەلەپ قىلىشىنى رەت قىلدى. ئۇ يەنە ئامېرىكىنىڭ ياپونىيە ، كورېيە قاتارلىق ئاسىيادىكى ئىتتىپاقداشلىرىنى ئامېرىكىغا يۇقىرى ئىقتىسادىي چىقىم يۈكلىدى دەپ ئەيىبلىدى. ۋەزىپىگە ئولتۇرغاندىن كېيىن ، پرېزىدېنت ترامپ بۇ تالاش-تارتىشلارنى تېخىمۇ كۈچلۈك ئوتتۇرىغا قويۇشقا باشلىدى ، شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا ئوتتۇرا شەرقتىكى بىر قىسىم «ئەنئەنىۋى ئىتتىپاقداشلار» نىڭ قەلبى ۋە زېھنىنى قولغا كەلتۈرۈشكە ئۇرۇندى. بۇ دۇنيانىڭ ئوخشىمىغان جايلىرىدا چوڭقۇر گۇمان ۋە ئەندىشە پەيدا قىلدى ھەمدە ئامېرىكا ئىتتىپاقداشلىرىنىڭ تىرامپنىڭ تىنچ ئوكياندىن ھالقىغان شېرىكلىك مۇناسىۋىتى (TPP) ، پارىژ كېلىمات كېلىشىمى ۋە ئىران قاتارلىق كۆپ تەرەپلىك ئورۇنلاشتۇرۇشتىن چېكىنىشى قاتارلىق بىر قاتار مۇناسىۋەتلەرنى بىر تەرەپ قىلىشىنى قىيىنلاشتۇردى. تىرامپنىڭ ئىران يادرو كىلشىمى (JCPOA) دىن چىكىنىپ چىقىشى ھەمدە كۆپ تەرەپلىك كېلىشىمگە قاتنىشىشنى خالىماسلىقى ئامېرىكىنىڭ دۇنيادىكى ئوخشىمىغان ئىتتىپاقداشلىرى تەرىپىدىن تەقلىد قىلىندى. سودا مەسىلىسىدىكى ئىختىلاپ سەۋەبىدىن ئامېرىكا بىلەن ياۋروپا ئىتىپاقى ۋە ئۇنىڭ NAFTA شېرىكلىرى بولغان كانادا ۋە مېكسىكا ئوتتۇرىسىدا جىددىيلىك كۈچەيدى.
ئىتتىپاقلىشىش ناچارلاشقان بۇ پەيتتە ، ئەڭ ھالقىلىق مۇناسىۋەتنىڭ بىرى ئامېرىكا بىلەن ياۋروپا ئىتىپاقى ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەتتۇر. گەرچە ئاتلانتىك ئوكيان ھالقىغان مۇناسىۋەتنىڭ كەلگۈسى سوغۇق مۇناسىۋەتلەر ئۇرۇشى ئاخىرلاشقاندىن بۇيانقى ئەڭ كۆڭۈل بۆلىدىغان مەسىلە بولسىمۇ ، ئەمما روسىيە ۋە تېرورلۇق قاتارلىق ئامېرىكا ۋە ياۋروپا ئىتتىپاقىدىكى سىستېملاشقان بىخەتەرلىك شېرىكلىك مۇناسىۋىتى ، مۇرەككەپ ئىقتىسادىي مۇناسىۋەت ۋە ئورتاق تەھدىد تۇيغۇسى بۇ خەلقئارا سەھنىدىكى باش رولچىلارغا بىرلىكتە ئىشلەپ ، نەچچە ئون يىل بۇرۇن قۇرغان مۇناسىۋەتنى داۋاملاشتۇرىغا تۈرتكە بولغان ئىدى. بىراق يېقىنقى يىللاردىن بۇيان ، بۇ مۇناسىۋەت ئېغىر قىيىنچىلىق ۋە خىرىسلارغا دۇچ كەلدى. بولۇپمۇ پرېزىدېنت ترامپ ۋەزىپىگە ئولتۇرغاندىن كېيىنكى ئىككى يىلدا ، مۇناسىۋەتنى باشقۇرۇش قىيىنلاشتى. تىرامپ سايلانغاندىن كېيىن ، ياۋروپا رەھبەرلىرىنىڭ ئۇنىڭغا بولغان ئەندىشىسى ئولارنىڭ بەرگەن باياناتلىرىدا ئامېرىكىنىڭ تاشقى سىياسىتىنىڭ كەلگۈسىگە بولغان ئەندىشىسىنى ئىپادىلىدى. ترامپنىڭ ياۋروپادىكى ھەر قايسى دۆلەتلەر توغرىسىدىكى تەنقىدىي سۆزلىرى ۋە بايانلىرى ئاتلانتىك ئوكيان ھالقىغان مۇناسىۋەتتەھەقىقەتەن كىشىنى بىئارام قىلىدۇ شۇنداقلا تىرامىپ دەۋرىدە ئاتلانتىك ئوكيان ھالقىغان مۇناسىۋەتنىڭ كەلگۈسى توغرىسىدا يېزىلغان كۆپىنچە دوكلاتلاردا ئەڭ ئېنىق ئالاھىدىلىك «مۆلچەرلىگىلى بولماسلىق» ئىكەنلىكى گەۋدىلەندۈرۈلدى.
ئامېرىكىنىڭ تاشقى سىياسىتىدىكى بۇ مۆلچەرلىگۈسىزلىك ۋە ئېنىقسىزلىق ئاتلانتىك ئوكيان ھالقىغان مۇناسىۋەتنىڭ مۇقىم بولماسلىقىدىكى بىردىنبىر سەۋەب ئەمەس. ياۋروپا ئىتىپاقى بۇ مەزگىلدە ئاتلانتىك ئوكيان ھالقىغان مۇناسىۋەتنى بۇزىدىغان باشقا مۇھىم مەسىلىلەرگە دۇچ كەلمەكتە. تاشقى سىياسەت جەھەتتە ، ياۋروپا ئىتتىپاقى دۆلەتلىرى روسىيەنىڭ پائالىيىتىگە قارشى ئېغىر دەرىجىدە ئاجىزلىقنى كۆرسىتىپ ، كۆچمەنلەر كرىزىسىنى بىر تەرەپ قىلالمىدى. ئەنگىلىيەنىڭ ياۋروپا ئىتتىپاقىدىن ئايرىلىش قارارى ئىتتىپاقنىڭ كەلگۈسى مۇقىملىقىدا كۆرۈنەرلىك گۇمان پەيدا قىلدى. دۆلەت ئىچىدىن ئېيتقاندا ، ئوڭ قانات پارتىيەلەرنىڭ باش كۆتۈرۈشى ۋە ئەنئەنىۋى ياۋروپا پارتىيىلىرىنىڭ بىرلەشمە ھۆكۈمەت تەشكىللەشتە دۇچ كەلگەن قىيىنچىلىقلىرى پۈتكۈل ياۋروپا ئىتتىپاقى ئۈچۈن مۇھىم باشقۇرۇش مەسىلىلىرىنى پەيدا قىلماقتا. ياۋروپا دۆلەتلىرىنىڭ ئورتاق تاشقى مۇناسىۋەت ۋە بىخەتەرلىك سىياسىتىنى تەرەققىي قىلدۇرالماسلىقى ئۇلارنىڭ ئامېرىكا بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىدە ئىپادىلەندى. ياۋروپا ئىتتىپاقى بىر قانچە چوڭ تاشقى سىياسەت مەسىلىسىدە ئامېرىكا بىلەن مەنپەئەتنىڭ بىردەكلىك ھاسىل قىلىشى ياكى يول ئايرىشى مەسىلىسىدە كۆرۈنەرلىك بۆلۈنۈش بولدى.
بۇ خىل ئەھۋال ئاستىدا ، ياۋروپا ئىتتىپاقى بىلەن ئامېرىكا ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەتنىڭ كەلگۈسى مۇساپىسىنى مۆلچەرلەش تەس ، ئەمما ياۋروپا بىلەن ئامېرىكا ئوتتۇرىسىدىكى ھالقىلىق مەسىلىلەرنى كۆرۈپ يىتىش ئاسان بولۇپ ، تىرامپ ھۆكۈمىتىنىڭ يېقىنقى ئىككى يىلدا بۇ مەسىلىلەر كۆرۈنەرلىك گەۋدىلەندى خالاس . كەلگۈسى بىر مەزگىلدە ياۋروپا ئىتتىپاقى ۋە ئامېرىكا چوقۇم ئويلىشىشى كېرەك بولغان بىر قانچە جىددىي ۋە ئۇزۇن مۇددەتلىك خىرىسلار بار. بۇ ماقالىنىڭ قالغان قىسمىدا بۇ خىرىسلار مۇزاكىرە قىلىنىدۇ.
ياۋروپا-ئامېرىكا مۇناسىۋىتى دۇچ كەلگەن خىرىسلار
ئىشەنچ مەسىلىسى
ئاتلانتىك ئوكيان ھالقىغان مۇناسىۋەتتىكى بىرىنچى موھىم مەسىلە ئاتلانتىك ئوكياننىڭ ئىككى تەرىپىدىكى قارار چىقارغۇچىلارنىڭ بىر-بىرىگە بولغان گۇماننىڭ كۈنسېرى كۈچىيىشى. يۇقىرىدا دەپ ئۆتكىنىمىزدەك ، گەرچە يېقىنقى يىللاردا ئامېرىكىنىڭ تاشقى سىياسىتىدىكى مۇقىمسىزلىق بۇ ئىشەنچسىزلىك مەسىلىسىنىڭ ئاساسلىق سەۋەبى بولسىمۇ ، ئەمما بۇ مەسىلىنىڭ ياۋروپا ئىتتىپاقى ئىچىدىكى مەسىلىلەردىن كېلىپ چىققان تۈزۈلمە ۋە قۇرۇلما خاراكتېرلىك سەۋەبلىرىمۇ بار. پرېزىدېنت ترامپ سايلامغا قاتناشقاندا شىمالىي ئاتلانتىك ئەھدى تەشكىلاتىنى «كونىراپ كەتكەن» دەپلا قالماي يەنە ئامېرىكىنىڭ ياۋروپانىڭ بىر گەۋدىلىشىش مۇساپىسىنىڭ تەقدىرىگە پىسەنت قىلمايدىغانلىقىنى ئىپادىلىدى ، بۇلارنىڭ ھەر ئىككىسى ئامېرىكىنىڭ ياۋروپاغا ۋە ئاتلانتىك ئوكيان ھالقىغان مۇناسىۋەتكە قارىتا قوللىنىپ كەلگەن ئەنئەنىۋى سىياسىتىنىڭ مەھسۇلى دەپ قارالماقتا بۇ باياناتلار ۋە ترامپ گۇرۇپپىسىنىڭ بىر قىسىم ئەزالىرى بىلەن ياۋروپا ئىتتىپاقى دۆلەتلىرىدىكى ئوڭچىلار شۇنداقلا ياۋروپا ئىتتىپاقىغا قارشى گۇرۇپپىلارنىڭ قويۇق مۇناسىۋىتى بىر قىسىم ياۋروپا دۆلەتلىرىنىڭ ئامېرىكا پرېزىدېنتى ترامپ بىلەن بولغان سىياسىي ۋە بىخەتەرلىك مۇناسىۋەت مۇساپىسىدە غايەت زور ئەندىشە پەيدا قىلدى. تىرامىپ ياۋروپانىڭ ئىتتىپاقداشلىرىنى ، بولۇپمۇ گېرمانىيەنى شىمالىي ئاتلانتىك ئەھدى تەشكىلاتىغا قوشقان تۆھپىسىنىڭ يىتەرسىزلىكى ۋە ئامېرىكىنىڭ گېرمانىيە بىلەن بولغان سودا قىزىل رەقىمى قاتارلىق ھەر خىل سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن ئاشكارا تەنقىد قىلدى. ئۇ ھەتتا تىۋىتتىردا مۇنداق دېدى: «بىز [ئامېرىكا] نىڭ گېرمانىيە بىلەن بولغان سودا قىزىل رەقىمىمىز بار ، ئۇنىڭ ئۈستىگە ئۇلار شىمالىي ئاتلانتىك ئەھدى تەشكىلاتىغا تۆلىگەن پۇلى تىگىشلىك بولغان سوممىغا يەتمەيدۇ. بۇ ئامېرىكا ئۈچۈن ئىنتايىن ناچار ئەھۋال ۋە بۇ ئەھۋال ئەمدى ئۆزگىرىدۇ ». تىرامپ سايلىنىپ ئۇزۇن ئۆتمەي ، ياۋروپادىكى گېرمانىيە باش مىنىستىرى مېركېلنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بىر قىسىم تەدبىر بەلگىلىگۈچىلەر ياۋروپالىقلارنىڭ ئۆزلىرىنىڭ كەلگۈسى ئۈچۈن تىگىشلىك مەسئۇلىيەتنى ئۈستىگە ئېلىشى كېرەكلىكىنى ۋە ياۋروپا ئىتتىپاقى بىلەن ئامېرىكا ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەتتە ئۆزگىرىش بولۇشى مۇمكىنلىكىنى ئوتتۇرىغا قويدى. بۇ باياناتتىن بىر نەچچە ئاي كېيىن ، مېركېل يەنە بىر قېتىم ياۋروپا ئىتتىپاقى بىلەن ئامېرىكا ئوتتۇرىسىدىكى ئاتلانتىك ئوكيان ھالقىغان مۇناسىۋەتنىڭ يېڭى دەۋرى بولۇشى مۇمكىنلىكىنى قايتا تەكىتلىگەن نۇتقىدا مۇنداق دېدى: «بىز باشقىلارغا تولۇق تايىنىدىغان دەۋر مەلۇم دەرىجىدە ئۆتۈپ كەتتى … بۇ مېنىڭ ئۆتكەن بىر قانچە كۈن ئىچىدە باشتىن كەچۈرگەنلىرىم». ئو بۇنداق دېگىنى پرېزىدېنت ترامپنىڭ شىمالىي ئاتلانتىك ئەھدى تەشكىلاتى ئەزالىرىنى ، بولۇپمۇ گېرمانىيەنى قاتتىق تەنقىد قىلغان G7 يىغىنىنى كۆرسىتەتتى. ئۇ يەنە مۇنداق دېدى: «بىز ياۋروپالىقلار تەقدىرىمىزنى ھەقىقەتەن ئۆز قولىمىزغا ئېلىشىمىز كېرەك – تەبىئىي ھالدا ئامېرىكا قوشما شتاتلىرى ۋە ئەنگىلىيە بىلەن بولغان دوستلۇق ئاساسىدا ، يەنە كىملەر بىلەن قوشنىدارچىلىق ئىچىدە،ھەتتا روسىيەبىلەنمۇ دوستانە بىر مۇناسىۋەتتە… ئەمما بىز شۇنى بىلىشىمىز كېرەككى ، بىز ياۋروپالىقلار چوقۇم ئۆزىمىزنىڭ كەلگۈسى ۋە تەقدىرىمىز ئۈچۈن كۈرەش قىلىشىمىز كېرەك ». گەرچە بۇ مۇناسىۋەتلەر ھېچ بولمىغاندا شەخسىي سەۋىيىدە كېيىنچە ياۋروپا ۋە ئامېرىكىنىڭ ماكرون ۋە ترامپنىڭ يېقىنلىشىشى قاتارلىق بىر قىسىم رەھبەرلىرى بىلەن ئوڭشالغان بولسىمۇ ، ئەمما سىياسەت سەۋىيىسىدىكى كىشىلىك مۇناسىۋەتلەر ئامېرىكا – ياۋرۇپا مۇناسىۋىتىگە بولغان ئوخشىمىغان كۆز قاراش كەلتۈرۈپ چىقارغان يىرىكلىكىنى ئەسلىگە كەلتۈرۈشتە مەغلۇپ بولدى. تاشقى سىياسەت مەسىلىسىدىكى ئىختىلاپمۇ بۇ مەسىلىگە ، بولۇپمۇ ترامپ پىرىزدېنت بولغان دەسلەپكى مەزگىللەردە ، ئۇنىڭ رۇسىيەگە تۇتقان پوزىتسىيىسى ۋە كېيىن ئىران يادرو كېلىشىمىدىن چېكىنىپ چىقىشىغا سەۋەب بولدى. ترامپنىڭ ئىقتىسادىي سىياسىتىدىكى پولات تاموژنا بېجى ۋە كۈنسېرى كۈچىيىۋاتقان سودا قورۇقچىلىقى ، كۆپ تەرەپلىك سودا سىستېمىسىغا تەھدىد ئېلىپ كېلىشى مۇمكىن شۇنداقلا ئامېرىكا بىلەن ياۋروپا ئىتتىپاقىنىڭ بىر بىرىگە بولغان گۇمانىنى ۋە ئىشەنچسىزلىكىنى تېخىمۇ ئاشۇرۇشى مۇمكىن. قىسقا مۇددەت ئىچىدە ، بۇ ئىشەنچسىزلىك مەسىلىسىنى ھەل قىلىش ئاسان بولماسلىقى مۇمكىن.
ئىران مەسىلىسى
ئىشەنچ مەسىلىسىدىن باشقا ، ئامېرىكا بىلەن ياۋروپا دۆلەتلىرىنىڭ تاشقى سىياسىتىدىكى ئوخشىماسلىق ئامېرىكا- ياۋرۇپا ئىتتىپاقداشلىق مۇناسىۋىتىنى جىددىيلەشتۈرۈۋاتىدۇ. ئامېرىكا خەلقئارا سەھنىدە بىر تەرەپلىمە ھەرىكەت قىلىشقا باشلىغانلىقى ئۈچۈن ، ئامېرىكا ۋە ياۋروپا ئىتتىپاقى JCPOA قاتارلىق مۇھىم مەسىلىلەرگە قارىتا بىر بىرى بىلەن ئۇخشىمايدىغان تەرەپلەردىن ئورۇن ئالدى. ترامپ پرېزىدېنت بولغاندىن بۇيان ، ئامېرىكا ۋە ئۇنىڭ ياۋروپادىكى ئىتتىپاقداشلىرى ئاۋۋال پىكىردە ، ئاندىن سىياسەت قاتلىمىدا ئىختىلاپ قىلىشقا باشلىدى ۋە ئامېرىكا ئىتتىپاقداشلىرىنىڭ مەنپەئىتى ۋە مۇھىم نۇقتىسىغا زىت ھەرىكەت قىلىشقا باشلىدى. ياۋروپا ئىتتىپاقىغا ئەزا دۆلەتلەر باشتىن بېرى، JCPOA نى پۇرسەت ۋە مۇۋەپپەقىيەت دەپ قارىدى ، ھالبۇكى ئامېرىكا يېڭى ھۆكۈمىتى بۇ كېلىشىمنى زور مەغلۇبىيەت ۋە تەھدىد دەپ كۆرسەتتى . بۇ مەسلىگە قارىتا ئېلىپ بارغان تەتقىقاتلاردىن شۇ ئايان بولدىكى، ياۋرۇپا ئىتىپاقىنىڭ بۇ كىلىشمگە بولغان مايىللىقى ۋە ئىزچىللىقى ئاتلانتىك ئوكياننىڭ يەنە بىر تەرىپىدە (ئامېرىكىدا) ئۇنچە قارشى ئېلىنمايتى. تېرېسا مېي ، ئانگېلا مېركېل ۋە ئېممانۇئېل ماكرون قاتارلىق ياۋروپا رەھبەرلىرىنىڭ تىرامپ ھۆكۈمىتىنى يادرو كېلىشىمىدىن چېكىنمەسلىككە قايىل قىلىشقا ئۇرۇنغان بولۇشىغا قارىماي ، تىرامپ باشقىچە قارار چىقاردى. بۇ قاراردىن كېيىن ، ئامېرىكىنىڭ جازاسى ۋە ئىران دۆلىتى بىلەن داۋاملىق سودا قىلىۋاتقان شىركەتلەرگە قارىتىلغان ئىككىنچى قېتىملىق جازالاش تەدبىرى ئىككى تەرەپ مۇناسىۋىتىدە يەنە بىر چوڭ ئىختىلاپ پەيدا قىلىشى مۇمكىن. ياۋروپا رەھبەرلىرى خىتابنامىدىن كېيىن دەرھال ئىنكاس قايتۇرۇپ مۇنداق دېدى: «بىز بىرلىكتە (كېلىشىم) گە بولغان ۋەدىمىزنى تەكىتلەيمىز. بۇ كېلىشىم بىزنىڭ ئورتاق بىخەتەرلىكىمىز ئۈچۈن يەنىلا مۇھىم».
بەزى مۇتەخەسسىسلەر بۇ پارچىلىنىشنى 2003-يىلدىكى ئىراق ئۇرۇشىدىن بۇيانقى مۇناسىۋەتتىكى ئەڭ ناچار كرىزىس دەپ ئاتىدى. يەنە بەزىلەر ھەتتا «سۇۋەيىش كرىزىسىدىن بۇيانقى تۇنجى ناچار كىرىزىس شۇنداقلا ئامېرىكا ۋە ياۋروپادىكى ئاساسلىق دۆلەتلەر ئۇلارنىڭ تاشقى سىياسىتىنىڭ مەركىزى دەپ قارايدىغان رايۇندا ئاكتىپلىق بىلەن بىر-بىرىنى چۈشۈرىۋاتىدۇ» دەپ قاراشتى. ئامېرىكىنىڭ يادرو كېلىشىمىدىن چېكىنىشىنىڭ تەسىرى تېخىچە كۆرۈلمىدى. ياۋروپادىكى ھەر قايسى دۆلەت رەھبەرلىرى ۋە ياۋروپا ئىتتىپاقىنىڭ تاشقى سىياسەت مەسئۇلى فېدېرىكا موگېرىنى بۇ قارارغا بولغان تەنقىد ۋە پۇشايمانلىرىنى بىلدۈردى. ئەمما يادرو كېلىشىمى توغرىسىدىكى قارار بۇ يەردىكى ھېكايىنىڭ ئاخىرى ئەمەس. بۇ مۇناسىۋەت ئىران مەسىلىسىدە تېخىمۇ كۆپ سىناقلارغا دۇچ كېلىشى مۇمكىن. ئامېرىكىنىڭ يېقىندا ئىلان قىلدىغان يېڭى ئىران ئىستراتېگىيىسىنى ئامېرىكا بىلەن ياۋروپا ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەتنىڭ كەلگۈسىنى بەلگىلەيدىغان يەنە بىر مۇھىم ئامىل بولۇپ قالىدۇ. تىرامپ ئامېرىكىنىڭ JCPOA دىن چېكىنىدىغانلىقىنى جاكارلاپ ئىككى ھەپتىدىن كېيىن ، دۆلەت ئىشلىرى كاتىپى مايك پومپېيو ئىرانغا قارىتا ئىنتايىن ئېغىر بولغان يېڭى بۈركۈت ئىستراتېگىيىسىنى ئېلان قىلدى. بۇ ئىستراتېگىيە ئىراننىڭ يادرو پروگراممىسى ، باللىستىك باشقۇرۇلىدىغان بومبا پروگراممىسى ، رايون ھەرىكىتى ۋە قوشنىلىرىنىڭ بىخەتەرلىكى قاتارلىقلارغا مۇناسىۋەتلىك بىر قاتار تىزىملىك بىلەن بىرلىكتە ئىرانغا قاراتقان مالىيە بېسىمىنى ئاشۇرۇشنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. سېكرېتار پومپېيو ياۋروپا ئىتتىپاقىنىڭ ئىرانغا بېسىم ئىشلىتىشتە قوللىشىنى تەلەپ قىلىش بىلەن بىر ۋاقىتتا ، ئىران بىلەن سودا قىلىدىغان ياۋروپا شىركەتلىرىنى جازالايدىغانلىقى توغرىسىدا تەھدىد سالدى. ئەگەر بۇ يېڭى ئىستراتېگىيىلىك تەدبىر يولغا قويۇلسا ، ياۋروپا ئىتتىپاقى بىلەن ئامېرىكا ئوتتۇرىسىدىكى زىددىيەت كۈچىيتىشى مۇمكىن.
روسىيە مەسىلىسى
روسىيەنى قانداق ھەل قىلىش مەسىلىسىدى توغرىسىدىمۇ ئامېرىكا-ياۋروپا مۇناسىۋىتى ئوخشىماسلىقنىڭ تەسىرىگە ئۇچرىدى. روسىيەنىڭ قىرىمغا تاجاۋۇز قىلىشىدىن كېيىن ياۋروپا ئىتتىپاقى بىلەن ئامېرىكا قۇرغان بىرلىك سەپ ترامپنىڭ سايلىنىشى يېرىلىشقا باشلىدى. كۆپىنچە ئەھۋاللاردا ، روسىيە مەسىلىسى ھەققىدە ، ترامپ ھۆكۈمىتى ياۋروپادىكى ئىتتىپاقداشلىرىغا تۇراقسىز سىگنال بىرىپ كەلدى. ئۇكرائىنانىڭ زېمىن پۈتۈنلۈكى مەسىلىسىگە كەلسەك ، ئامېرىكا ئىزچىل بولۇپ كەلدى. مەيدانىنى ئۆزگەرتمىدى ۋە ھۆكۈمەت كۈچلىرىنى داۋاملىق قوللىدى. چاۋشيەنگە قارىتا ، ئامېرىكا ھۆكۈمىتى روسىيە ھۆكۈمىتىنىڭ ، چاۋشىيەننى يادرو قوراللىرى پىلانىدىن ۋاز كەچتۈرۈشكە ۋە ئامېرىكىنىڭ كىم ھاكىمىيىتىنى يالغۇز قالدۇرۇش پىلانى بىلەن ھەمكارلاشمايدىغانلىقىنى تەنقىد قىلىپ كەلدى. سۈرىيە مەسىلىسىگە قارىتا ، ئامېرىكا ھۆكۈمىتى رۇسىيە ھۆكۈمىتىنىڭ بەششار ئەسەد ھاكىمىيىتىگە ياردەم بەرگەنلىكى ۋە پۇقرالارنى قىرغىن قىلشقا قاتناشقانلىقىنى تەنقىد قىلدى. ئۇنىڭ ئۈستىگە ، ئامېرىكا روسىيە ھۆكۈمىتىنى ياۋروپادىكى كۆپ دۆلەتنىڭ ئىچكى سىياسىتىگە ئارىلاشتى ۋە غەرب ئورگانلىرىغا بۇزغۇنچىلىق قىلدى دەپ ئەيىبلىدى. لىكىن ، روسىيەگە قارىتلغان بۇنچە تەنقىدلەرىگە قارىماي ، پرېزىدېنت ترامپنىڭ ۋىلادىمىر پۇتىننى تەنقىد قىلىشنى خالىماسلىقى ۋە ترامپنىڭ سايلام ئەترىتى ئەزالىرى بىلەن كرېمىل سارىيى بىلەن قويۇق مۇناسىۋىتى بار روسىيە سودىگەرلىرىنىڭ مۇناسىۋىتى توغرىسىدىكى ئاشكارىلىنىشلارنىڭ كۈنسېرى كۆپىيىشى ياۋروپا ئىتتىپاقىدا ئەندىشە پەيدا قىلدى . مەسلىھەتچىلىرىنىڭ قارشى تۇرىشىغا قارىماي ترامپ پرېزىدېنت پۇتىننىڭ سايلامدا غەلبە قىلغانلىقىنى تەبرىكلىگەندە ، ياۋرۇپا ئىتىپاقى تەرىپىدىن يەنە بىر سوئال بەلگىسى قويۇلدى.باشتا تىۋىتىر بىلەن كىين تېلىفۇن كۆرۈشمىسىدە تىرامىپ سۈرىيە ، دايىش ، چاۋشيەن ، ئىران ، ھەتتا قورال – ياراق مۇسابىقىسى قاتارلىق مەسىلىلەردە رۇسىيە ۋە ئامېرىكىنىڭ ھەمكارلىشالايدىغانلىقىنى بايان قىلدى. ئۇ تىۋىتىرىغا مۇنداق دەپ يازدى: «روسىيە (ۋە باشقىلار) بىلەن چىقىشپ ئۆتۈش ياخشى ئىش، يامان ئىش ئەمەس.»
بۇ باياناتلار ۋە تىۋىتتىرلاردىن ئۇزۇن ئۆتمەي ، ئەنگىلىيەدىكى سابىق جاسۇسنىڭ زەھەرلىنىپ ئۆلتۈرۈلۈش ۋەقەسىدىن كېيىن پرېزىدېنت ترامپ ياۋروپادىكى بىر قانچە دۆلەت بىلەن بىرلىشىپ ، روسىيە دىپلوماتلىرىنى ئامېرىكا تۇپرىقىدىن قوغلاپ چىقاردى . ئەمما روسىيەگە بولغان بۇ ماسلاشتۇرۇلغان ئىنكاستىن ئۇزۇن ئۆتمەي پرېزىدېنت ترامپنىڭ بۇ مەسلىدە ئەسلىسدە بىر قەدەر «مەجبۇرلانغان بۈركۈت» بولغانلىقى ئاشكارىلاندى. «نيۇ-يورك ۋاقىت گېزىتى» ئۇنىڭ باشلامچىلىق قىلماسلىقى كېرەكلىكى توغرىسىدا يوليورۇق بەرگەنلىكىگە قارىماي ئامېرىكىنىڭ ئەڭ كۆپ دىپلوماتنى قوغلاپ چىقىرىۋەتكەنلىكىدىن غەزەپلەنگەنلىكىنى، ئامېرىكىنىڭ ياۋروپا دۆلەتلىرىنىڭ سانى بىلەن ئوخشاش نىسبەتتە قىلىشى كېرەكلىكىنى تەكىتلىگەنلىكى ھەققىدە خەۋەر ئىلان قىلدى. خەۋەر قىلىنىشىچە ، تىرامپ «ئۇنىڭ ھۆكۈمىتىنىڭ تاراتقۇلاردا روسىيەگە قارىتا ئەڭ قاتتىق پوزىتسىيە تۇتقانلىقىدەك تەسۋىرلەنگەنلىكىدىن قاتتىق غەزەپلەنگەن». گەرچە ئامېرىكا ۋە ياۋروپا دۆلەتلىرى 2018-يىلىدىكى خىمىيىلىك ھۇجۇمدىن كېيىن سۈرىيىدە بىرلىكتە ھەرىكەت قىلغان بولسىمۇ ، ئەمما پرېزىدېنت ترامپ باياناتىدا روسىيەنىڭ بۇ مەسىلىنى ھەل قىلىشقا پايدىلىق بولىدىغانلىقىنى يەنە بىر قېتىم تەكىتلىدى. شۇڭا ئامېرىكىنىڭ ياۋروپا دۆلەتلىرى بىلەن ھەمكارلىشىپ ، روسىيەنىڭ ياۋروپادىكى تاجاۋۇزچىلىقىنى توختىتىش ۋەدىسىگە قارىتا ، ياۋروپا دۆلەتلىرىدە بەلگىلىك شۈبىھە ۋە ئاچچىققى بار.
سودا مەسلىسى
ئامېرىكا بىلەن ياۋروپا ئىتتىپاقىنىڭ يەنە بىر مۇھىم تالاش-تارتىش مەسىلىسى سودا تالاش-تارتىشىغا چېتىلىدۇ. ئالدى بىلەن ، ئاتلانتىك ئوكياندىن ھالقىغان سودا ۋە شېرىكلىك مۇناسىۋىتى (TTIP) ئوباما پرېزىدېنت بولغان مەزگىلدە بىر قانچە يىل سۆھبەت تىمىسى بولغان. بۇ دۇنيادىكى ئىككى چوڭ ئىقتىسادىي گەۋدە ئوتتۇرىسىدا ئەركىن سودا كېلىشىمى ئورنىتىش ئۇزۇندىن بۇيان مۇزاكىرە قىلىنغان تۈر ئىدى. ئامېرىكا بىلەن ياۋروپا ئىتتىپاقىنىڭ سودا توسالغۇسى تۆۋەن بولسىمۇ ، ئىككى تەرەپ كېلىشىم ئارقىلىق سودىنى ئاسانلاشتۇرۇپ ، دۇنيانىڭ ئوخشىمىغان جايلىرىغا كىرىش پۇرسىتىنى ئاشۇرماقچى بولدى. ئوبامانىڭ ئىككىنچى قېتىملىق ھاكىمىيەت يۈرگۈزۈش مەزگىلىدە باشلانغان سۆھبەت ، تىرامپنىڭ پرېزىدېنتلىقىنىڭ باشلىنىشى بىلەن توختاپ قالدى. نۇرغۇن كىشىلەر پرېزىدېنت ترامپنى ياۋروپا ئىتتىپاقى بىلەن ئەركىن سودا سۆھبىتىنى توختاتتى دەپ ئەيىبلىدى ۋە بۇ قارارنى تىرامپنىڭ تاشقى ئىقتىساد سىياسىتىدىكى «ئامېرىكا بىرىنچى» ئۇسۇلىنىڭ بىر قىسمى دەپ قارىدى. قانداقلا بولمىسۇن ، ترامپ ھۆكۈمىتى بۇنىڭ تاماملانغان كېلىشىم ئەمەسلىكىنى ، مۇنازىرە قىلىشقا ياكى مۇنازىرە قىلىشقا تېگىشلىك نۇرغۇن نۇقتىلارنىڭ بارلىقىنى ئوتتۇرىغا قويدى. سودا مىنىستىرى ۋىلبۇر روس «ياۋروپا ئىتتىپاقى بىز بىلەن ئەستايىدىل سۆھبەتلىشىشكە نىسبەتەن قىزىقىشى چەكلىك ئىكەنلىكىنى كۆرسەتتى» دەپ ئوتتۇرىغا قويدى. بۇ تالاش-تارتىش ئىككى تەرەپنىڭ پولات-تۆمۈر ۋە ئاليۇمىن سانائىتى سودىسى مەسىلىسىدىكى ئىختىلاپتىن كېيىن يېڭى پەللىگە كۆتۈرۈلدى ۋە ترامپ ھۆكۈمىتى بۇنى يۇقىرى خەتەر ۋە دۆلەت بىخەتەرلىك مەسىلىسى دەپ قارىدى. ئامېرىكا باشقا ئاساسلىق سودا شېرىكلىرى ۋە سودا گۇرۇھلىرى بىلەن بىرلىكتە ياۋروپا ئىتتىپاقىنى بۇ جەھەتتە مۇھىم دەپ قارىدى. تىرامپ ھۆكۈمىتى پولات-تۆمۈر ۋە ئاليۇمىندىن باشقا ، ياۋروپا ئىتتىپاقىنىڭ ئامېرىكا ئىشلەپچىقارغان ماشىنىلارغا قويغان يۇقىرى تاموژنا بېجىنى ۋە ياۋروپا ئىتتىپاقى بىلەن بولغان سودا قىزىل رەقىمىنى ھەل قىلىشقا تېگىشلىك مۇھىم مەسىلە دەپ تەكىتلىدى. 2017-يىلى ، ئامېرىكىنىڭ ياۋروپا ئىتتىپاقى بىلەن بولغان سودا قىزىل رەقىمى 154 مىليارد دوللارغا يەتتى. گەرچە ماكرون بىلەن مېركېل ئاپرېلدا ۋاشىنگتوندىكى زىيارىتىدە بۇ مەسىلىلەرنى ھەل قىلماقچى بولغان بولسىمۇ ، ئەمما ئۇلار تىرامپ ھۆكۈمىتى بىلەن كېلىشىم ھاسىل قىلالمىدى. بىر ئاي ئۇزارتىلغاندىن كېيىن ، پرېزىدېنت ترامپ ياۋروپا ئىتتىپاقىدىن كەلگەن پولات-تۆمۈردىن% 25 ، ئاليۇمىندىن% 10 تاموژنا بېجىنى ئالدىغانلىقىنى ئىلان قىلدى. ياۋروپا ئىتىپاقى بۇ تاموژنا بېجىغا «ساپ قورۇقچىلىق» ۋە «قانۇنسىزلىق» دەپ بەلگە قويدى. ياۋروپا ئىتىپاقى يەنە دۇنيا سودا تەشكىلاتى (WTO) دا ئامېرىكىغا قارشى داۋا ئاچتى. ياۋروپا ئىتتىپاقىنىڭ سودا كومىسسارى بۇ ئەھۋالنىڭ ئۈچۈن «سودا ئۇرۇشى»غا قارىتا ئېلىپ بېرىلغان «پىسخىكىلىق مەقسەت» ئەمەسلىكىنى تەكىتلىگەن بولسىمۇ ، ئەمما ئۇلار بۇ ئەھۋالنى «ئىنتايىن خەتەرلىك» دەپ تەسۋىرلىدى. گەرچە ياۋروپا ئىتتىپاقىدا ئۆچ ئېلىش مەقسىتىدە قوللىنىدىغان مەھسۇلاتلارنىڭ ئاخىرقى تىزىملىكى بولمىسىمۇ ، ئەمما ئامېرىكىدا ياۋروپا ئىتتىپاقىغا ئەزا دۆلەتلەر نىشان قىلغان مەھسۇلاتلار تىزىملىكى بار. نۇرغۇن تەھلىلچىلەرگە نىسبەتەن ، تىرامپ ھۆكۈمىتىنىڭ بۇ قارارى ئاتلانتىك ئوكيان ھالقىغان ئىتتىپاقتا بۈگۈنگە قەدەر ئەڭ كۆرۈنەرلىك ئىختىلاپنى يەنى 1930-يىللاردىكى سودا ئۇرۇشنى ئەسلىتىدىغان كىرىزىسنى پەيدا قىلدى.
ھازىرغا قەدەر ھېچكىم ياۋروپا ئىتتىپاقى بىلەن ئامېرىكا ئوتتۇرىسىدىكى ئەڭ ئاخىرقى ئىشنىڭ قانداق بولىدىغانلىقىنى پەرەز قىلالمايدۇ ياۋروپا ئىتتىپاقىدا ، ئامېرىكىنىڭ بۇ يېڭى تاموژنا بېجىغا قانداق جاۋاب قايتۇرۇش مەسىلىسىدە زور ئىچكى بۆلۈنۈش بار ، خەۋەرلەرگە قارىغاندا ، فرانسىيە قاتارلىق دۆلەتلەر دۇنيا سودا تەشكىلاتى ئارقىلىق ئامېرىكىغا قارشى جازا تەدبىرلىرىنى قوللىنىشنى ياخشى كۆرىدىكەن. ئەمما گېرمانىيە ۋە باشقىلار كەڭ كۆلەملىك سودا ئۇرۇشىغا كىرىشتىن بۇرۇن توقۇنۇشنى پەسەيتىشنى ياخشى كۆرىدۇ. ئامېرىكىنىڭ ياۋروپا ئىتتىپاقى بىلەن ئاتلانتىك ئوكيان ھالقىغان مۇناسىۋىتىنىڭ كەلگۈسىگە نىسبەتەن ئىنتايىن مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە ئاخىرقى قارارى ، ئوخشىمىغان پارتىيەلەر ئوتتۇرىسىدىكى سۆھبەتنىڭ نەتىجىسى تەرپىدىن بەلگىلىندۇ.
خۇلاسە
ئۆزگىرىۋاتقان خەلقئارا سىستېمىدا ، سوغۇق مۇناسىۋەتلەر ئۇرۇشىدىن كېيىنكى سىستېمىنىڭ ئەڭ مۇھىم تۈۋرۈكلىرى ئۇنىڭ ئەڭ مۇھىم مۇقىمسىزلىق ئامىللىرى بولۇپ قېلىشى مۇمكىن. ئىتتىپاقداشلىقى بىرىنچى دۇنيا ئۇرۇشىغا قەدەر كونا بولغان ياۋروپا ئىتتىپاقى بىلەن ئامېرىكا بىخەتەرلىك ۋە سودا مەسىلىسىدە ئېغىر تالاش-تارتىش ۋە ئىختىلاپلارغا دۇچ كەلمەكتە. پرېزىدېنت ترامپ ۋە ئۇنىڭ ھۆكۈمىتىنىڭ ئامېرىكىنىڭ سودىغا مۇناسىۋەتلىك مەسىلىلەردىكى ئەسەبىيلىكىنىڭ كۈنسېرى كۈچىيىشى ، غەربىي ياۋروپادىكى ئىتتىپاقداشلىرى بىلەن بىرلىكتە تۈزگەن ۋە ئىمزالىغان كېلىشىملەرنى ئويلاشماسلىقى، پارىژ كېلىمات كېلىشىمى ۋە JCPOA ۋە ئېرۇسالىمغا ئوخشاش تاشقى ۋە بىخەتەرلىك سىياسىتىدىكى بىر تەرەپلىمىلىكى ۋە تىرامپنىڭ «شىرنىڭ ئولجا تەقسىم قىلشى» ئۇسلۇبىدىكى ھەركىتى ئامېرىكا- ياۋرۇپا مۇناسىۋىتىنى مۇقۇمسىزلىققا ئىتتىرمەكتە.
ترامپ ۋەزىپىگە ئولتۇرغاندىن بۇيان ، ئامېرىكىنىڭ ياۋروپادىكى ئىتتىپاقداشلىرىمۇ ئامېرىكا- رۇسىيە مۇناسىۋىتىگە بولغان ئەندىشىسىنى بىلدۈردى شۇنداقلا بىر يىلدىن كۆپرەك ۋاقىتتىن بۇيان ئامېرىكىنىڭ ياۋروپا ئىتتىپاقىدا تۇرۇشلۇق باش ئەلچىسىنىڭ بولمىغانلىقىدىن بىئاراملىق ھىس قىلغانلىقىنى ئىپادىلىدى.
پرېزىدېنت ترامپنىڭ «ئامېرىكا بىرىنچى» شۇئارى لىبېرال خەلقئارا تەرتىپنى ساقلاپ قېلىش ئۈچۈن قۇرۇلغان ئىتتىپاقنى «دىندىن قوغلاپ چىقاردى» دەپ قارالماقتا . ئەمما،ئامېرىكىغا نىسبەتەن ياۋروپا ئىتىپاقى ۋە ياۋروپادىكى ئاساسلىق دۆلەتلەر ئامېرىكىنىڭ ياۋروپا ئىتتىپاقىغا ئەزا دۆلەتلەرنىڭ شىمالىي ئاتلانتىك ئەھدى تەشكىلاتىغا يېتەرلىك تۆھپە قوشماسلىقى ۋە ئامېرىكا بىلەن ياۋروپا ئوتتۇرىسىدىكى سودا قىزىل رەقىمى قاتارلىق مەسىلىلەرگە بولغان نارازىلىقىنى چۈشەنمىدى. ياۋروپا ئىتتىپاقىدا سىياسەت ئۈنۈمىنىڭ كەمچىل بولۇشى ۋە ئەزا دۆلەتلەر ئوتتۇرىسىدىكى ئىختىلاپنىڭ كۈچىيىشىمۇ ئامېرىكا بىلەن بولغان مەسىلىلەرنى ھەل قىلىشقا ئەھمىيەت بەرمەسلىكنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. ئەمەلىيەتتە ، گەرچە بۇ مەسىلىلەرنىڭ كۆپىنچىسى تەتقىقاتچىلار تەرىپىدىن پەقەت بىر ئىھتىماللىق شۇنداقلا تىرامپنىڭ پرېزىدېنتلىقى بىلەن بىۋاسىتە مۇناسىۋەتلىك دەپ قارالسىمۇ ، ياۋروپا ئىتتىپاقى بىلەن ئامېرىكا ئوتتۇرىسىدا كۈنسىرى كۈچىيىۋاتقان ئۆز-ئارا چۈشىنىشنىڭ كەمچىل بولىشى ۋە ئىشەنچسىزلىك مەۋجۇتتۇر.
مۇناسىۋەتنىڭ كەلگۈسى ئۈچۈن ، ئوخشىمىغان كۆزەتكۈچىلەر تەمىنلىگەن ئوخشىمىغان سېنارىيولار بار. بۇ كرىزىسنى ترامپ پىرىزدېنتلۇقىدىن كېلىپ چىققان دەپ قارايدىغانلار كېلەر نۆۋەتلىك ھۆكۈمەتتە ئوڭشىلىدىغان قىسقا مۇددەتلىك كىرىزىس دەپ قارايدۇ. بىراق ، ئىككى ئىتتىپاقداش ئوتتۇرىسىدىكى بەزى مەسىلىلەر ئۇلارنىڭ تېزدىن ئوڭشاشنىلا تەلەپ قىلمايدىغانلىقىنى ، ھەمكارلىقنى بۇرۇنقىدەك ئەسلىگە كەلتۈرۈش ئۈچۈن بەزى چوڭ تۈزىتىش ۋە قايتا تەڭشەشنىڭ زۆرۈر بولۇشى مۇمكىنلىكىنى كۆرسەتتى. شىمالىي ئاتلانتىك ئەھدى تەشكىلاتى قارمىقىدىكى ئىتتىپاق ، مۇناسىۋەتنىڭ تارىخى چوڭقۇرلۇقى ، ئىقتىسادىي ئۆز-ئارا تەسىرنىڭ يۇقىرىلىقى ۋە ئورتاق تاشقى تەھدىد تۇيغۇسى ياۋروپا ئىتتىپاقى بىلەن ئامېرىكىنى ئوخشىمىغان ساھەدە بىر-بىرىگە باغلاپ تۇرىدىغانلىقى راس. ئەمما نۇرغۇن كىشىلەرنىڭ سوئالى ياۋروپا ئىتتىپاقى بىلەن ئامېرىكىنىڭ ئۆتمۈشتىكى ھەمكارلىق سەۋىيىسىگە قايتالامدۇ- يوق دېگەندىن ئىبارەت . ياۋروپا ئىتتىپاقى ئامېرىكىنىڭ دىپلوماتىيە سىياسىتىنىڭ ئوچۇق ۋە ئېنىق بولىشىنى ۋە خەلقئارا سىستېمىنى ساقلاپ قېلىشقا رەھبەرلىك قىلىشىنى تەلەپ قىلىدۇ ، ئەمما ئامېرىكا ياۋروپا ئىتتىپاقىدىن يەر شارى تەرتىپىنى ساقلاش مەسئۇلىيىتىنى ئورتاقلىشىشنى تەلەپ قىلىدۇ. بۇ تەلەپلەرنىڭ ئەمەلگە ئېشىشى تېخىمۇ كۆپ ۋاقىت ۋە كۈچ تەلەپ قىلىدۇ ، يېقىنقى بىر قانچە يىلدا بۇزۇلغان ئىشەنچنى پەقەت ئۇزۇن ۋاقىت ئىچىدە ئەسلىگە كەلتۈرگىلى بولىدۇ. بۇ تەشەببۇسلارنىڭ ھەر ئىككىسى ئىككى تەرەپنىڭ ئىرادىسى ۋە قەتتئيلىك بار – يوقلىقىغا باغلىقتۇر.
ماقالىنىڭ ئەسلى مەنبەسى:
https://www.insightturkey.com/commentary/transatlantic-relations-in-the-age-of-donald-trump
