ئەنقەرەدە «قىرغىنچىلىق داۋام قىلىۋاتقان مەزگىلدە ئۇيغۇر كىملىكىنى قوغداش» تېمىسىدا يىغىن ئۆتكۈزۈلدى

ئۇيغۇر ئاكادېمىيىسى تەرىپىدىن ئۇيۇشتۇرۇلغان «ئۇيغۇر قىرغىنچىلىقى داۋام قىلىۋاتقان مەزگىلدە ئۇيغۇر كىملىكىنى قوغداش» ناملىق يىغىن 2025-يىلى 9-ئاينىڭ 18-كۈنى ئەنقەرەدە ئۆتكۈزۈلدى. دۇنيانىڭ ھەرقايسى دۆلەتلىرىدىن ئۇيغۇر تەشكىلاتلىرىنىڭ ۋەكىللىرى، ئاكادېمىكلار، پائالىيەتچىلەر ۋە ياشلار قاتناشقان بۇ يىغىن، ئۇيغۇر دىياسپوراسىنىڭ ئەڭ كەڭ كۆلەملىك يىغىلىشلىرىنىڭ بىرى بولدى.

پروگرامما شەرقىي تۈركىستان مىللىي مارشى ۋە تۈركىيە جۇمھۇرىيىتى ئىستىقلال مارشىنىڭ ئوقۇلۇشى بىلەن باشلاندى. ئۇيغۇر ئاكادېمىيىسىنىڭ باشلىقى دوكتور رىشات ئابباس، دۇنيا ئۇيغۇر قۇرۇلتىيىنىڭ رەئىسى تۇرغۇنجان ئالاۋۇدۇن، سابىق پارلامېنت ئەزاسى فەرامۇز ئۈستۈن (Feramuz Üstün) ۋە دۇنيا ئۇيغۇر قۇرۇلتىيىنىڭ قۇرغۇچى رەھبەرلىرىدىن ئەركىن ئالپتېكىن قاتارلىق قىممەتلىك مېھمانلار ئېچىلىش نۇتۇقى سۆزلىدى. نۇتۇقلاردا خىتاينىڭ شەرقىي تۈركىستاندىكى قىرغىنچىلىق سىياسەتلىرى ۋە دىياسپورادىكى كىملىك كۈرىشىنىڭ ئەھمىيىتى تەكىتلەندى.

يىغىن، يەتتە قېتىملىق بۆلەكتە (ئولتۇرۇش ياكى پانېل) ئۇيغۇر كىملىكىنىڭ ھەرقايسى تەرەپلىرىدىن مۇلاھىزە قىلىندى:

بىرىنچى يىغىندا «شەرقىي تۈركىستاندىكى ھازىرقى ئەھۋال: ئۇيغۇر قىرغىنچىلىقى، كىملىك ۋە كۈلتۈرنىڭ ۋەيران قىلىنىشى» دېگەن تېما مۇنازىرە قىلىندى. بۇ يىغىنغا ئۇيغۇر ھەرىكىتىنىڭ رەئىسى ۋە دۇنيا ئۇيغۇر قۇرۇلتىيى ئىجرائىيە كومىتېتىنىڭ رەئىسى رۇشەن ئابباس رىياسەتچىلىك قىلدى. دۇنيا ئۇيغۇر قۇرۇلتىيى رەئىسى تۇرغۇنجان ئالاۋۇدۇن، دۇنيا ئۇيغۇر قۇرۇلتىيى لوندون ئىش بېجىرىش ئورنىنىڭ دىرېكتورى ۋە قىرغىنچىلىقنى توختىتىش جەمئىيىتىنىڭ رەئىسى رەھىمە مەھمۇت، ئەگە ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ ئوقۇتقۇچىسى پروفېسسور دوكتور ئالىمجان ئىنايەت، ئىستانبۇل ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ ئوقۇتقۇچىسى پروفېسسور دوكتور ئۆمەر قۇل (Ömer Kul) ۋە قىرغىزىستاندىن دوتسېنت دوكتور ئەكبەر باۋۇدۇن قاتارلىقلار سۆز قىلدى.

ئىككىنچى يىغىندا «ئۇيغۇر كىملىكىنى قوغداشتىكى قىيىنچىلىقلار ۋە پۇرسەتلەر» ھەققىدە مۇھاكىمە ئېلىپ بېرىلدى. فرانسىيەدىن دوكتور مەمەتئىمىن ئابباسنىڭ رىياسەتچىلىكىدە تۈركىيە مىمار سىنان گۈزەل سەنئەت ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ ئوقۇتقۇچىسى دوكتور گۈلزادە تەڭرىتاغلى، قازاقىستاندىن دوكتور رەھمەتجان يۈسۈپوۋ، قىرغىزىستاندىن پەرھات ئىبراھىموۋ، تۈركىيەدىن نەشرىياتچى ئابدۇلجېلىل تۇران ۋە نورۋېگىيەدىن مۆمىنجان راھمان سۆز قىلدى. نۇتۇق سۆزلىگۈچىلەر دىياسپورادىكى كىملىك كۈرىشى، ئۇچراۋاتقان توسالغۇلار ۋە خەلقئارالىق ھەمكارلىق پۇرسەتلىرى ھەققىدە ئۆز قاراشلىرىنى ئوتتۇرىغا قويدى.

ئۈچىنچى يىغىندا «ئۇيغۇر كىملىكىنى قوغداشتا ئۇيغۇر تەشكىلاتلىرى ئوتتۇرىسىدىكى ھەمكارلىقنىڭ رولى» تېمىسى مۇلاھىزە قىلىندى. بۇ يىغىنغا ئۇيغۇر ئاكادېمىيىسىنىڭ مۇئاۋىن باشلىقى ۋە ئۇيغۇر ئاكادېمىيىسى ۋەقفىنىڭ باشلىقى ئابدۇلھەمىت قاراخان رىياسەتچىلىك قىلدى. دۇنيا ئۇيغۇر قۇرۇلتىيى ۋەقفىنىڭ باشلىقى ئابدۇرېشىت ئابدۇلھەمىت، ئامېرىكا ئۇيغۇر بىرلىكىنىڭ باشلىقى ئەلفىدار ئىلتىبەر، شەرقىي تۈركىستان تەتقىقات مەركىزىنىڭ باشلىقى دوكتور ئابدۇلكەرىم بۇغرا، مۇسا ئەردىن  ۋە ھەسەن ئابلىز قاتارلىقلار نۇتۇق سۆزلىدى.

تۆتىنچى يىغىندا «ئۇيغۇر كىملىكىنى قوغداشتا ئانا تىلنىڭ ئەھمىيىتى ۋە ئۇيغۇر تىلى ئوقۇتۇش مېتودولوگىيىسى» تېمىسى مۇزاكىرە قىلىندى. بۇ يىغىنغا پروفېسسور ئالىمجان ئىنايەت رىياسەتچىلىك قىلدى. دوكتور مەھمۇتجان ئۆزئۇيغۇر، رەنا قاراخان ۋە ئابدۇرېشىت نىياز قاتارلىقلار ئۇيغۇر تىلىنىڭ مائارىپتا قوغدىلىشى، يېڭى ئەۋلادقا يەتكۈزۈلۈشى ۋە ئانا تىلنى ئاساس قىلغان كىملىك كۈرىشىنىڭ ئەھمىيىتى ئۈستىدە توختالدى.

بەشىنچى يىغىندا «دىياسپورادا ئۇيغۇر كىملىكىنى قوغداشتا ئۇيغۇر ياشلىرىنىڭ رولى» دېگەن تېما ئوتتۇرىغا قويۇلدى. بۇ يىغىنغا ئامېرىكىدىن دوكتور بارات ئاچىنۇق رىياسەتچىلىك قىلدى. ئابدۇمۇقتەددىر ئودۇن (كانادا)، ئەخمەتجان قاسىم (گوللاندىيە)، مائىدە مۇختەر (شۋېتسىيە)، تولۇناي تەڭرىتاغلى ۋە زۈلەيھا ئۇيغۇر (تۈركىيە)، ياش ئەۋلادنىڭ دىياسپورادا ئۆز كىملىكىنى قوغداش كۈرىشىگە قوشقان تۆھپىلىرىنى چۈشەندۈردى.

ئالتىنچى يىغىندا «ئۇيغۇر كىملىكىنى قوغداشتا ئىسلام دىنىنىڭ رولى» ھەققىدە مۇھاكىمە ئېلىپ بېرىلدى. بۇ يىغىنغا دوكتور مەمەت ئەمىن رىياسەتچىلىك قىلدى. مارمارا ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ ئوقۇتقۇچىسى پروفېسسور دوكتور ئاتاۋۇللاھ شاھيار، شەرقىي تۈركىستان ئۆلىمالار بىرلىكىنىڭ باشلىقى دوتسېنت دوكتور ئالىمجان بۇغدا، شەرقىي تۈركىستانلىقلار فېدېراتسىيەسىدىن مەھمۇت ئەمىن داموللا، ئۇيغۇر تەپەككۇرچىسى مۇھەممەت يۈسۈپ ۋە ئۇيغۇر تەتقىقات مەركىزىنىڭ باشلىقى ئابدۇلھەكىم ئىدرىس قاتارلىقلار نۇتۇق سۆزلىدى.

يەتتىنچى يىغىندا «دىياسپورادا ئۇيغۇر كىملىكىنى قوغداشتا تاراتقۇلارنىڭ رولى» تېمىسى مۇلاھىزە قىلىندى. شۋېتسارىيەدىن دوكتور ئابدۇشۈكۈر ئابدۇرېشىتنىڭ رىياسەتچىلىكىدىكى يىغىندا، ئەنقەرە ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ ئوقۇتقۇچىسى پروفېسسور دوكتور ئەركىن ئەمەت، دوكتور ئابدۇرېھىم دۆلەت، ئابدۇلئەزىز ئاقھۇن، ئىفتىخار تەڭرىقۇت ۋە بەختىيار ئۆمەر، تاراتقۇلارنىڭ ئۇيغۇر كىملىكى ۋە كۈرىشىنى ئاشكارا قىلىشتىكى رولىنى باھالىدى.

يىغىن، دۇنيا ئۇيغۇر قۇرۇلتىيىنىڭ قۇرغۇچى رەھبەرلىرىدىن ئەركىن ئالپتېكىن، قىرغىزىستاندىكى ئۇيغۇر پىشقەدەملەردىن ئەكبەرجان باۋۇدۇن ۋە ئۇيغۇر ئاكادېمىيىسىنىڭ باشلىقى دوكتور رىشات ئابباسنىڭ يېپىلىش نۇتۇقلىرى بىلەن ئاخىرلاشتى. قاتناشقۇچىلار، يىغىننىڭ ئۇيغۇر كىملىكىنى قوغداش ئۈچۈن خەلقئارالىق ھەمكارلىق ۋە ھەمكارلىققا مۇھىم تۆھپە قوشقانلىقىنى تەكىتلىدى.

يىغىندىن كېيىن، ئۇيغۇر ئاكادېمىيىسىنىڭ مۇئاۋىن باشلىقى ۋە ئۇيغۇر ئاكادېمىيىسى ۋەقفىنىڭ باشلىقى ئابدۇلھەمىت قاراخان، يىغىننىڭ دىياسپورادىكى ئۇيغۇرلار ئۈچۈن مۇھىم بىر بۇرۇلۇش نۇقتىسى ئىكەنلىكىنى تەكىتلىدى. قاراخان مۇنداق دېدى: «بۇ يىغىن بىلەن پەقەت ئۇيغۇر كىملىكىنى قوغداش مەسىلىسىنىلا ئەمەس، بەلكى دىياسپورادا ئورتاق ھەرىكەت قىلىشنىڭ زۆرۈرلۈكىنىمۇ ئوتتۇرىغا قويدۇق. دۇنيانىڭ ھەرقايسى جايلىرىدىن كەلگەن ئاكادېمىكلار، تەشكىلات ۋەكىللىرى ۋە ياشلار بىر ئۈستەل ئەتراپىدا جەم بولدى. بۇ خىل كۆپ خىللىق، كۈرىشىمىزنىڭ يەرشارى خاراكتېرلىك ئەھمىيىتىنى ۋە ھەمكارلىقنىڭ كۈچىنى نامايان قىلىدۇ».

قاراخان يەنە، يىغىننىڭ نەتىجىلىرى ھەققىدە مۇنداق دېدى: «مەقسىتىمىز، ئۇيغۇر خەلقى ئۇچراۋاتقان قىرغىنچىلىق داۋام قىلىۋاتقان بىر مەزگىلدە، دىياسپورادىكى كىملىك كۈرىشىنى كۈچەيتىش ئىدى. ئانا تىل، مەدەنىيەت، دىن، ياشلار ۋە تاراتقۇلار قاتارلىق ھەرقايسى ساھەلەردە مۇنازىرە ئېلىپ بېرىش، كىملىكىمىزنى قوغداش ئىستراتېگىيەلىرىدە بىزگە يېتەكچىلىك قىلىدۇ. بولۇپمۇ ياشلارنىڭ ئاكتىپ قاتنىشىشى، كەلگۈسىگە بولغان ئۈمىدىمىزنى ئاشۇردى». قاراخان يىغىن ھەققىدە يەنە مۇنداق دېدى: «بۇ يەردە ئېلىنغان قارارلارنىڭ ۋە ئېلىپ بېرىلغان مۇنازىرىلەرنىڭ، كەلگۈسىدە تېخىمۇ كۈچلۈك ھەمكارلىقلارغا ئاساس سالىدىغانلىقىغا ئىشىنىمىز. بۇ يىغىن، دىياسپورادىكى ئۇيغۇرلارنىڭ ئۇيۇشچانلىقىنى ۋە كىملىكىنى قوغداشتىكى ئىرادىسىنى نامايان قىلدى».